Lęk jest emocją naturalną, ale gdy jego natężenie przekracza możliwości adaptacyjne dziecka i utrudnia codzienne funkcjonowanie, mówimy o zaburzeniach lękowych. U dzieci objawy często różnią się od tych znanych z dorosłości i mogą być błędnie interpretowane jako „nadwrażliwość” lub „zła adaptacja”.
Najczęstsze formy zaburzeń lękowych u dzieci to:
- Lęk separacyjny – intensywny lęk przed rozstaniem z rodzicem (często występuje między 5. a 10. rokiem życia),
- Fobia społeczna – silny strach przed oceną, wystąpieniami, nowym środowiskiem,
- Uogólnione zaburzenie lękowe (GAD) – stałe zamartwianie się wieloma kwestiami (zdrowie, szkoła, bezpieczeństwo bliskich),
- Fobie specyficzne – np. lęk przed ciemnością, owadami, burzą,
- Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD) – przymusowe rytuały i myśli natrętne.
Objawy mogą obejmować:
- dolegliwości somatyczne (bóle brzucha, głowy, nudności),
- unikanie szkoły lub kontaktów społecznych,
- problemy ze snem, rozdrażnienie, płaczliwość,
- trudności z koncentracją, wycofanie.
Depresja u dzieci – znacznie więcej niż „zły nastrój”
Wbrew stereotypom depresja nie jest „dorosłą chorobą” – występuje również u dzieci, choć objawy mogą być inne niż u dorosłych. Zamiast klasycznej smutku częściej pojawia się drażliwość, złość, apatia, wybuchy emocji czy trudności w relacjach z rówieśnikami.
Kryteria diagnostyczne (DSM-5) mówią o:
- utrzymującym się przez min. 2 tygodnie obniżonym nastroju (lub drażliwości),
- utracie zainteresowań i radości z codziennych aktywności,
- zaburzeniach snu i apetytu,
- poczuciu winy, niskiej wartości,
- myślach rezygnacyjnych lub samobójczych (w starszych grupach wiekowych).
Według badania HBSC Polska 2022, ponad 44% dziewcząt i 28% chłopców w wieku 13–17 lat deklaruje obniżony nastrój utrzymujący się przez ponad dwa tygodnie w ostatnim roku.
Skąd ten wzrost problemów psychicznych u dzieci?
Na rozwój zaburzeń lękowo-depresyjnych wpływa wiele czynników:
Czynniki biologiczne:
- predyspozycje genetyczne (np. wyższe ryzyko przy depresji u rodzica),
- zaburzenia w neuroprzekaźnictwie (serotonina, dopamina, GABA),
- nadreaktywność osi HPA (kortyzol i stres).
Czynniki środowiskowe:
- niestabilność emocjonalna w rodzinie, konflikty, rozwód,
- nadmierne oczekiwania i presja szkolna,
- trauma, przemoc, zaniedbanie,
- nieadekwatny styl wychowawczy (nadopiekuńczość, brak granic).
Czynniki społeczne i cywilizacyjne:
- nadmierna ekspozycja na social media (porównywanie się, FOMO),
- izolacja społeczna (pandemia COVID-19 miała tu ogromny wpływ),
- brak bezpiecznych przestrzeni do wyrażania emocji.
Skuteczne leczenie zaburzeń lękowych i depresyjnych u dzieci powinno być wielowymiarowe. W zależności od nasilenia objawów rekomenduje się:
Psychoterapię
- Najczęściej stosowana forma to terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – o udowodnionej skuteczności (m.in. badania Kendall et al., 2010).
- Dla młodszych dzieci – terapia oparta na zabawie, terapia rodzinna, TUS (trening umiejętności społecznych).
- Terapia może być wspierana przez psychoedukację rodziny.
Farmakoterapię
- Stosowana tylko w umiarkowanych i ciężkich przypadkach.
- Najczęściej SSRI (np. fluoksetyna) – zgodnie z wytycznymi Amerykańskiej Akademii Psychiatry Dzieci i Młodzieży (AACAP, 2019).
- Zawsze prowadzona przez psychiatrę dziecięcego.
Współpracę ze szkołą i rodzicami
W tym zakresie rozumiemy budowanie bezpiecznego środowiska: zrozumienie, rutyna, wsparcie emocjonalne. Ważne jest też monitorowanie zachowania w szkole, praca nad wzmacnianiem samooceny i relacji z rówieśnikami.
Zaburzenia lękowe i depresja u dzieci nie są „fanaberią”, „etapem” ani „przejściowym kryzysem”. To poważne stany psychiczne, które – nieleczone – mogą znacząco zaburzyć rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy dziecka. Jednocześnie są to problemy, które można skutecznie diagnozować i leczyć, pod warunkiem wczesnej interwencji i świadomego wsparcia ze strony dorosłych.
